Ekzistenca dhe zhvillimi i komuniteteve të muslimanëve në shoqëritë e përbëra nga komunitete të tjera shumicë u ka dhënë krahë diskutimeve ndërmjet muslimanëve mbi qëndrimin që duhet të mbajnë ndaj kuadrit të vlerave që mbretëron në atë shoqëri.
Pjesa më e madhe e këtyre diskutimeve janë pasojë e mosnjohjes nga ana e muslimanëve të parimit kuranor dhe traditës profetike të konfirmimit të çdo kuadri ligjor e moral që mbështet kërkimin e virtytit dhe përmbushjen e drejtësisë, pavarësisht burimit të këtij rendi vlerash. Këtë synon edhe porosia e Zotit për Profetin ﷺ, kur ai jetonte mes një komuniteti pagan në Mekë:
“Zgjidh faljen, urdhëro të mirën dhe shmangu nga të paditurit” (El-A’raf 7, 199).
“Ky ajet është një prej shumë ajeteve që inkurajon vetëpërmbajtjen karshi të tjerëve, midis tyre edhe ata nga të cilët njeriu ka pësuar padrejtësi. Ajo që nënkuptohet me faljen është të ndjerit dhe të justifikuarit e të metave të njerëzve në karakter dhe sjellje, duke u treguar i butë dhe jo i ashpër. Urdhërimi i së mirës është një porosi që gjendet në shumë ajete, ndonëse në shumicën e ajeteve termi për të mirën i përdorur në arabisht është “m’aruf”, kurse në këtë ajet është fjala “urf”. Të dy termat, “m’aruf” dhe“urf”, përfshijnë çdo veprim të duhur, normativ dhe fisnik. Shmangia nga të paditurit nënkupton të qenurit i duruar ndaj sjelljes së pamend dhe të keqe, të të bërit mënjanë prej njerëzve pasi i është bërë e qartë e vërteta, në vend të të debatuarit apo përgjigjurit atyre me të njëjtën monedhë” (Seyyed H. Nasr).
Ibën Kajim el-Xheuzija e përkufizon termin “urf” si “çdo gjë e mirë, të cilën mendjet e shëndosha dhe natyrat njerëzore (“fitra”) të padevijuara e njohin si të tillë duke pohuar hijeshinë dhe dobinë e saj”. Sipas këtij përkufizimi, kriteri për konsiderimin e një veprimi apo sjelljeje si pjesë e “urf”-it është mendja e shëndoshë dhe “fitra” e padevijuar. “Fitra” është e pajisur me një dije të rrënjosur në shpirt që ia bën të qartë njeriut bazat e moralit si sinqeriteti, ndershmëria dhe dashuria për të afërmit. “Fitra” mbart brenda saj aftësinë për ta frenuar njeriun nga gënjeshtra, si dhe dëshirën për t’ua përcjellë të vërtetën të tjerëve. Për nga natyrshmëria e tyre, shpirtrat janë të prirur për të dashur drejtësinë dhe të drejtët e për të urryer padrejtësinë dhe të padrejtët. Gjykimi i intelektit të shëndoshë vetëm sa i konfirmon dhe përforcon këto virtyte universale, për të cilët Zoti i Lartësuar porosit Profetin ﷺ t’i urdhërojë njerëzit në periudhën mekase.
Islami ka aprovuar çdo gjë të mirë në të cilën ka arritur mendja e shëndoshë dhe “fitra” e padevijuar, si dhe çdo pakt mes njerëzve në shoqërinë para-islame që e ka mbështetur të mirën. Në një hadith të transmetuar nga Muslimi, Profeti ﷺ ka thënë:
“Nuk ka pakt në Islam, ndërsa çdo pakti të lidhur në periudhën para-islame, Islami nuk i shton vetëm se fuqi”.
Ibën Haxhar el-’Askalani sqaron kontradiktën në dukje të hadithit duke thënë se “fraza ‘nuk ka pakt në Islam’ nënkupton moslidhjen e pakteve të ngjashme me kohën para-islame sa i përket arsyeve të pavlefshme për të cilat ishin lidhur një pjesë e këtyre pakteve. Paktet që ka mohuar hadithi janë paktet para-islame ku aleatët binin në ujdi që të ndihmonin njëri-tjetrin edhe kur kishin kryer padrejtësi. Ndërsa paktet që ka afirmuar janë të tjerat përveç tyre, si ato për t’i ardhur në ndihmë atyre që ju është bërë padrejtësi, ato të ruajtjes së miqësisë dhe harmonisë, apo respektimit të marrëveshjeve”.
Përveç aprovimit dhe urdhërimit për t’iu përmbajtur “urf”-it, muslimanët janë të porositur nga feja e tyre që të bashkëpunojnë me të tjerët në mbështetjen e parimeve që njihen si të drejta prej tij dhe që janë të aprovuara në Islam. Në një hadith të transmetuar nga Bezzari, Profeti ﷺ ka thënë:
“Kam qenë i pranishëm në paktin e fiseve të Hashimit, Zuhrës dhe Tejmit, e nuk do më gëzonte as një kope deveshë të kuqe në këmbim të shkeljes së tij nga ana ime. Sikur të ftohesha sot në një pakt të tillë do të përgjigjesha, që të urdhëronim të mirën, të frenonim të keqen dhe t’i merrnim të padrejtit atë që i takon kujt i ka bërë padrejtësi”.
Në një hadith tjetër të transmetuar nga Imam Ahmedi, Profeti ﷺ ka thënë:
Kur isha i ri, kam qenë i pranishëm me xhaxhallarët e mi në Paktin e të Parfumosurve, shkeljen e të cilit nga ana ime nuk e këmbej as me një kope devesh të kuqe.
Pakti të cilit i referohet Profeti ﷺ në këto hadithe është Pakti i të Virtytshmëve (“Hilf el-Fudul”), i lidhur në shtëpinë e ‘Abdullah bin Xhud’an kur Muhamedi ishte në moshën 20 vjeçare. Ibën Kethiri tregon se i pari që e sugjeroi dhe e kërkoi lidhjen e këtij Pakti ishte xhaxhai i Muhamedit, Zubejri. Një tregtar jemenas që ndodhej në Mekë për të kryer haxhin i kishte shitur disa mallra ‘As bin Uailit (babait të sahabijut të mëvonshëm ‘Amr bin ‘As), nga i cili nuk kishte marrë ende pagesën. Duke mos arritur gjë edhe pas kërkimit të ndihmës te fiset aleate të ‘As bin Uailit, tregtari jemenas u shfaq në Qabe një ditë në agim, kur kurejshët ishin të mbledhur aty, dhe thuri një poezi ku ankohej se si një haxhi ende në rrobat e ihramit, në zemër të Qabesë dhe në mesin e trashëgimtarëve të Fihrit (emri i Kurejshit, themeluesit të fisit të kurejshëve), larg shtëpisë dhe njerëzve të tij, qëndronin dhe vëzhgonin ndërsa atij nuk i jipej e drejta që i takonte. Ai i qortoi kurejshët se nuk e meritonin shenjtërinë e Mekës dhë të Qabesë, sepse shenjtëria i takonte atyre që tregonin fisnikëri dhe moral.
Me të dëgjuar këtë poezi, Zubejri u ngrit dhe tha: “Kjo çështje nuk mund të anashkalohet”! Kështu, burrat e fiseve Hashim, Zuhra dhe Tejm u mblodhën në shtëpinë e ‘Abdullah bin Xhud’anit në muajin e shenjtë të Dhul Ka’des dhe lidhën një pakt, duke u betuar për Allahun, se do të bëheshin bashkë në krah të çdo njeriu që i ishte bërë padrejtësi, derisa e drejta t’i kthehej të zotit.
Pas kësaj, ata shkuan në shtëpinë e ‘As bin Uailit, i morën mallrat e që i kishte shitur tregtari jemenas dhe ia kthyen atij. Zubejri u shpreh më vonë kështu për Paktin: “Të virtytshmit lidhën një pakt se nuk do të lejonin asnjë keqbërës të jetonte në zemër të Mekës. Kjo ishte një çështje për të cilën ata u treguan të vendosur në marrëveshje, në mënyrë që si fqinjët e mbrojtur, ashtu edhe të huajt pa mbrojtje, të ndiheshin të sigurt në mesin e tyre”.
Ka disa dobi që mund nxirren nga fraza e Profetit ﷺ “sikur të ftohesh sot në një pakt të tillë do të përgjigjesha” në hadithin e transmetuar nga Bezzari. “Së pari: Profeti ﷺ konfirmoi vlerën e një pakti që ishte formuluar nga mendja njerëzore, e pandihmuar nga shpallja. Së dyti: Profeti ﷺ konsideroi si të vlefshëm një pakt që synonte drejtësinë dhe të mirën e shoqërisë të themeluar nga jo-muslimanët. Ai qartësisht njohu vlefshmërinë e mbështetjes te parimet e drejtësisë dhe mbrojtjes së të shtypurve, pa marrë parasysh nëse këto parime buronin nga brenda Islamit apo jashtë tij. Së treti: Islami nuk është një sistem i mbyllur vlerash në konflikt me vlerat e sistemeve të tjera.
Islami mbështetet në një sistem parimesh universale që mund të përkojnë me parimet dhe vlerat e besimeve dhe traditave të tjera fetare. Muslimanët duhet të njohin dhe pranojnë vlerën morale të ligjeve dhe marrëdhënieve kontraktuale që synojnë mbajtjen e drejtësisë dhe mbrojtjen e dinjitetit të të shtypurve dhe të varfërve, kushdo qofshin autorët e atyre ligjeve dhe shoqëria që i zbaton. Profeti ﷺ nuk ndërtoi një besnikëri ndaj bashkësisë së besimtarëve që përjashtonte çdo lloj besnikërie tjetër, por u përpoq të zhvillonte ndërgjegjen e besimtarëve nëpërmjet mbështetjes së parimeve që e tejkalonin besnikërinë ndaj grupit, në emër të besnikërisë parësore ndaj këtyre parimeve universale” (Tariq Ramadan).
Në frymën e këtyre parimeve të përftuara nga ajeti i mësipërm dhe nga trashëgimia e Profetit ﷺ, muslimanët që jetojnë sot në shoqëri që respektojnë një tërësi vlerash dhe parimesh që nuk burojnë drejtpërdrejt nga një tekst i shpallur, por janë shprehje e natyrës së padevijuar njerëzore, mund të japin kontributin e tyre të çmuar në urdhërimin e të mirës, normatives dhe virtytit. Duke nxitur përmbushjen e drejtësisë dhe duke promovuar virtytin brenda atij kuadri vlerash muslimanët i janë bindur Zotit dhe Profetit ﷺ.
