Trajtimi i koherencës në Kuran është një nga fushat e studimeve kuranore që ka tërhequr shumë studiues në vitet e fundit, për shkak të elementëve që kanë dalë gjithnjë e më shumë në pah nga këto studime. Koherenca mund të përkufizohet si cilësia që mban të lidhura në mënyrë logjike, në marrëdhënie harmonike dhe të natyrshme pjesë ose elementë të ndryshëm, në një tërësi që funksionon në mënyrë të pavarur dhe të plotë.
Kjo fjalë e ka origjinën nga latinishtja dhe ka kuptimin e “të ndenjurit së bashku”. Kur diçka ka koherencë, të gjitha pjesët e saj janë në harmoni me njëra-tjetrën. Një argument me koherencë është logjik, i plotë, i lidhur në mënyrë sistematike dhe të natyrshme. Mungesa e koherencës në një argument, apo tekst, sjell si rezultat shpërbërjen e tij, pasi elementët që nuk ndjekin një synim të unifikuar dhe që nuk përputhen me njëri-tjetrin në mënyrë logjike dhe natyrore tentojnë të largohen nga njëri-tjetri, ose të konfliktohen.
Në librin e tij “The composition of the Quran”, Michel Cuypers nxjerr në pah koherencën e ligjërimit kuranor nëpërmjet llojit të retorikës së përdorur në thurjen e tij. Cuypers përshkruan në mënyrë sistematike një numër procedurash letrare që i japin koherencë një Libri, i cili shumëkujt i duket jokoherent. Ai trajton mënyrën e kompozimit të diskursit kuranor, në çdonjërën prej pjesëve të tij dhe në organizimin e pjesëve ndërmjet tyre, për të treguar tërësinë koherente që ato formojnë. Kjo është një sfidë, duke marrë në konsideratë çrregullsinë në dukje të tekstit kuranor. Me qëllim që të zbulohet organizimi i ligjërimit kuranor – shkruan ai në libër – është e domosdoshme të merret në konsideratë fakti se ai i përket kulturës semite.
Si rrjedhojë, për lexuesin e Kuranit është e nevojshme të lërë pas vetes pikëpamjen e retorikës klasike Greke, të cilën e kanë trashëguar të gjithë, përfshirë dhe arabët e sotëm. Në retorikën Greke, renditja e pjesëve të diskursit ndjek një rend logjik linear: hyrje, narracion, fakte, argumentim, përfundim. Kjo është ajo që kemi mësuar të gjithë në shkollë: një tekst i shkruar mirë duhet të fillojë me një hyrje, të vijojë me një zhvillim të vazhdueshëm, me qëllim që të arrijë në një konkluzion. Ndërkaq, tekstet e vjetra semite nuk funksionojnë në këtë mënyrë. Kjo është arsyeja përse ato na hutojnë kaq shumë dhe që na e bën të vështirë t’i zotërojmë. Parimi i tyre bazë, në fakt, nuk është progresimi në një vijë të drejtë, por simetria.
Tërësia e tekstit të një sureje gjithashtu, është hartuar sipas një strukture komplekse dhe është qëllimi i analizës retorike që ta nxjerrë në pah këtë strukturë. Pra, thelbi i rrokjes së koherencës së ligjërimit kuranor qëndron në analizimin e retorikës së përdorur në kompozimin e tij. Retorika është arti i diskursit, art që synon të përmirësojë aftësinë e shkruesit apo folësit për të informuar, bindur apo motivuar audienca të veçanta në situata specifike.
Retorika nisi si një art qytetar në Greqinë e Lashtë, ku studentët trajnoheshin për të zhvilluar taktika të bindjes oratorike. Si një lëndë studimi, retorika ka evoluar në mënyrë të ndjeshme që prej fillimeve të saj antike. Sado që kurrikula e saj ka pësuar ndryshime, ajo ka theksuar përgjithësisht studimin e parimeve dhe të normave të hartimit të një diskursi si mjet për të nxitur audiencën. E thënë në mënyrë të përgjithshme, studimi i retorikës i mëson studentët të flasin dhe/apo shkruajnë në mënyrë efektive, si edhe të kuptojnë dhe analizojnë një diskurs në mënyrë kritike.
Theodor Nöldeke, duke përqafuar pikëpamjen e kritikës historike mbi Kuranin, e quan dobësi stilistike faktin që Kurani ndërpret nguturazi një temë për të kërcyer në një tjetër, të cilën edhe atë do ta braktisë për t’u kthyer tek e para. Por, në fakt, ky është pikërisht përshkrimi i qëllimshëm i një strukture retorike (e quajtur kompozimi pasqyrues ose bashkëqendror) dhe nuk është pasojë e mangësisë stilistikore. Struktura e tekstit kuranor nuk e zbulon lehtësisht veten e saj – të paktën për atë pjesë prej nesh që as nuk mendon dhe as shkruan si semitët e antikitetit. Lypset shumë durim dhe këmbëngulje. Ngandonjëherë është e nevojshme të përpiqesh me një pasazh për muaj të tërë – madje vite – para se të zbulosh përfundimisht strukturën e tij të vërtetë në mënyrë të kënaqshme. Debutuesit dhe amatorët le të jenë të matur!
Ai që kërkon të ndërmarrë një përpjekje të tillë duhet të njohë fushën, të ketë eksperiencë, si dhe njëfarë predispozicioni shpirtëror për të perceptuar lidhjet që ekzistojnë midis elementëve të tekstit kuranor. Studimet moderne perëndimore të retorikës së Kuranit mbështeten së tepërmi te tradita klasike e komentimit kuranor dhe e letërsisë islame, të cilat përqendrohen në theksimin e figurave retorike dhe figurave zbukuruese letrare, sidomos metaforës. Retorika semite nuk angazhohet drejtpërdrejt me figurat letrare, por me organizimin specifik të çdo sureje, sipas ligjeve preçize, por të aplikuara secilën herë në një mënyrë origjinale.
Të përballur me “inkoherencat” e tekstit kuranor dhe mungesën e rendit logjik, përfaqësuesit e shkollës së kritikës historike kanë një prirje të zhvendosin vargje të caktuara për të rihartuar tekstin në një mënyrë më koherente dhe logjike (sipas logjikës sonë të trashëguar nga Grekët). Por, nëse do njiheshin ligjet e retorikës semite, këto inkoherenca të supozuara do zhdukeshin vetvetiu. Kësisoj, janë pikërisht ‘thyerjet e logjikës’, ‘mosvazhdimësitë’ etj., që zbulon kritika historike, të cilat përkojnë me ato të vërejtura nga analiza retorike. Por në vend të arritjes në konkluzionin se këto kanë qenë modifikime editoriale dhe shtesa, analiza retorike gjen në to shenjat e kufijve të njësive të ndryshme tekstuale, të cilat i unifikon në të njëjtën strukturë koherente.
Gjëja që i bën më tepër përshtypje lexuesit modern të Kuranit janë kapërcimet e befta semantike, kur teksti i tij kalon nga një temë në tjetrën pa një pasazh të ndërmjetëm mes tyre dhe pa një shpjegim logjik. Sura numër 88 e titulluar Al-Ghashija ofron një shembull karakteristik të këtij fenomeni. Më poshtë është teksti i plotë i kësaj sure:
1. E ke dëgjuar përshkrimin e Ngjarjes Tronditëse?
2. Fytyrat atë ditë do të jenë të përulura,
3. të rraskapitura, të këputura.
4. Ata do të hyjnë në një zjarr përzhitës,
5. të detyruar të pinë nga një burim që vlon.
6. Nuk do të kenë ushqim, përveçse bimë me gjemba,
7. që as ushqen dhe as e shuan urinë.
8. Disa fytyra atë ditë do të jenë rrezatuese
9. të kënaqura me përpjekjet e tyre
10. në një Kopsht të lartë
11. ku nuk do të dëgjojnë fjalë të kota.
12. Aty ka një burim që rrjedh,
13. shtretër të ngritur,
14. kupa të bëra gati,
15. jastëkë të renditur
16. dhe qilima të shtruar përreth.
17. A nuk e shohin devenë, si është krijuar?
18. Qiellin, si është lartësuar?
19. Malet, si janë ngritur?
20. Tokën, si është shtrirë?
21. Prandaj përkujto! Ti je vetëm një përkujtues,
22. nuk je mbi ta vrojtues.
23. Sa për atë që largohet dhe mohon,
24. Allahu me dënimin më të madh e dënon.
25. Nuk ka dyshim, te Ne është kthimi i tyre,
26. Pastaj, patjetër mbi Ne do të bjerë llogaria e tyre.
Kjo sure mund të ndahet në tri pjesë, e para: ajetet 1-16, e dyta: ajetet 17-20, e treta: ajetet 21-26. Pjesët përbërëse të saj nuk duket të kenë ndonjë lidhje me njëra-tjetrën. Nga një këqyrje paraprake, korniza e sures formohet nga ‘ngjarja tronditëse’ në ajetin 1 dhe ‘kthimi’ e ‘llogaria’ në ajetet 25-26, të cilat tregojnë për Ditën e Ringjalljes dhe Gjykimin. Pjesa e tretë jep arsyen për dallimin mes të dënuarve dhe të shpëtuarve, përfundimi i të cilëve është përshkruar në pjesën e parë. Ata të cilët i kthyen shpinën Përkujtimit (ftesës së Kuranit) dhe nuk besuan në të, do dënohen. Në bazë të këtij qëndrimi, Zoti do i gjykojë njerëzit në momentin e ‘kthimit të tyre’ (ajeti 25) dhe, po ashtu në bazë të tij, do bëjë ‘llogarinë e tyre’ (ajeti 26). Prandaj, ekziston një marrëdhënie shkak (ajetet 21-26) – pasojë (ajetet 1-16) midis dy pjesëve, të cilat përkojnë me njëra-tjetrën.
Me një shikim të parë, pjesa qendrore nuk duket të ketë ndonjë lidhje me pjesët e tjera të sures, ashtu siç është shprehur Richard Bell, një prej përfaqësuesve më të shquar të zbatimit të kritikës historike mbi Kuranin. Por, duhet vënë re që pjesa e tretë është shtruar në formën e një pyetjeje, ashtu siç ndodh shpeshherë me pjesën qendrore në strukturën retorike bashkëqendrore. Kjo është një mënyrë e ftimit të lexuesit/dëgjuesit për të reflektuar. Si rrjedhim, fakti i krijimit të të gjitha gjërave prej Zotit në këtë pjesë është evokuar për dy arsye:
E para, për të mbështetur realitetin e Gjykimit të Fundit: Ai i Cili krijoi gjithçka, gjithashtu ka fuqinë për të ri-krijuar në Ditën e Gjykimit dhe për t’i dhënë çdonjërit shpërblimin që ka merituar. Megjithëse kjo marrëdhënie nuk është e shtjelluar, ajo është lidhja logjike e pjesës qendrore (ajetet 17-20) me pjesën e parë.
E dyta, për të mbështetur vërtetësinë e shpalljes kuranore: Ai i Cili ju drejton Përkujtimin njerëzve nëpërmjet të Dërguarit që përkujton (ajeti 21), është po Ai që ka krijuar çdo gjë. Prandaj, Ai nuk mund të jetë përveçse i Vërtetë. Kështu, pjesa qendrore ka një lidhje logjike, megjithëse kjo lidhje është po ashtu e nënkuptuar, me pjesën e tretë.
Në këtë mënyrë, mund të vihet re se krijimi i evokuar në pjesën qendrore shërben si përligjës i një rrjedhoje të dyfishtë: Ringjalljes/Gjykimit (pjesa e parë) dhe Shpalljes (pjesa e tretë). Teksti përmban një argumentim të tërë në brendësi, por ky argument mbetet i heshtur. Është detyra e dëgjuesit/lexuesit që ta formulojë atë, ose të paktën ta perceptojë atë.
Në këtë rast, kuptohet edhe një herë në mënyrë të prekshme ndryshimi i frymës Semite me frymën Greke, e cila bën të kundërtën, duke synuar që argumentimi të jetë sa më e hollësishëm në detaje për të fituar vëmendjen e dëgjuesit. Mentaliteti Grek nuk duhet të lërë asgjë jashtë, ndërkohë që në parashtrimin Semit një pjesë e arsyetimit i lihet dëgjuesit. “Grekët imponojnë, ndërsa Semitët sugjerojnë” – thotë një proverb , ose e thënë ndryshe “Grekët vërtetojnë, Semitët tregojnë”. Kjo nuk bie në kontradiktë me faktin që Kurani shpeshherë përdor argumentet e shenjave të Zotit në krijim si provë e Madhështisë së Tij. Sidoqoftë, çdo herë që përdoret dhe përsëritet, argumentimi nuk është tërësisht i shtjelluar, duke ruajtur në këtë mënyrë frymën e retorikës semite.
(Shkëputur nga libri i Michel Cuypers “The Composition of the Quran”).
